Kinh nghiệm của
nhiều nước phát triển cho thấy nền kinh tế thị trường có ba trụ cột: Nhà
nước pháp quyền, thị trường và xã hội dân sự; đất nước phồn vinh, nhân
dân hạnh phúc phải dựa trên sự phát triển đồng bộ, hài hòa của cả ba trụ
cột ấy. Nếu như tại nhiều nước phát triển trên thế
giới, khái niệm xã hội dân sự được đề cập và nghiên cứu từ hàng thế kỷ
nay, thì ở nước ta, vấn đề xã hội dân sự mới được nêu lên từ mấy chục
năm gần đây, không những thế, nội dung về xã hội dân sự còn chưa được
hiểu thống nhất, dẫn đến có ý kiến coi xã hội dân sự là một vấn đề "nhạy
cảm" về chính trị.



Nếu như tại nhiều nước phát triển trên thế giới, khái
niệm xã hội dân sự được đề cập và nghiên cứu từ hàng thế kỷ nay, thì ở
nước ta, vấn đề xã hội dân sự mới được nêu lên từ mấy chục năm gần đây,
không những thế, nội dung về xã hội dân sự còn chưa được hiểu thống
nhất, dẫn đến có ý kiến coi xã hội dân sự là một vấn đề "nhạy cảm" về
chính trị.Bài viết này không đề cập những vấn đề lý luận, mà chỉ xuất
phát từ thực tiễn, nêu lên một số vấn đề cần được quan tâm để xã hội dân
sự ở nước ta được phát triển lành mạnh, góp phần vào sự nghiệp phát
triển bền vững đất nước.

Xã hội dân sự - sự phát triển tất yếu

Kinh nghiệm của nhiều nước phát triển cho thấy nền kinh tế thị trường có
ba trụ cột: Nhà nước pháp quyền, thị trường và xã hội dân sự; đất nước
phồn vinh, nhân dân hạnh phúc phải dựa trên sự phát triển đồng bộ, hài
hòa của cả ba trụ cột ấy.
Về Nhà nước pháp quyền, một nhà nước lý tưởng phải làm tốt hai chức năng
chủ yếu: một là, xây dựng luật và tổ chức thực hiện luật, bảo đảm cho
quyền lợi và nghĩa vụ của công dân được thực thi; hai là, điều tiết các
hoạt động của xã hội, quan trọng nhất là điều tiết thu nhập để bảo đảm
sự bình đẳng trong xã hội. Tuy nhiên, nhà nước cũng có khuynh hướng quan
liêu hóa, có khi bị tác động của những nhóm lợi ích hoặc bị rơi vào tệ
nạn tham nhũng, không bảo đảm xây dựng và thực thi được một hệ thống quy
phạm pháp luật xét trên lợi ích toàn dân và theo các quy luật của kinh
tế thị trường. Vì vậy, rất cần có xã hội dân sự để đại diện cho tiếng
nói của các tầng lớp dân cư, góp phần vào việc hoạch định thể chế, chính
sách, bảo đảm cho nhà nước thực hiện tốt nhiệm vụ tổ chức tốt xã hội và
thị trường; đồng thời góp phần cùng nhà nước thực hiện các dịch vụ
công, đem lại cuộc sống hài hòa, toàn diện của các tầng lớp nhân dân.
Thị trường là nơi diễn ra các hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp,
làm ra của cải cho xã hội. Trong thị trường, các doanh nghiệp tự chủ
kinh doanh, bảo đảm hiệu quả và sức cạnh tranh, song thường thiên về mục
tiêu tranh thủ lợi nhuận tối đa; do đó, dễ dẫn đến (hoặc cố ý hoặc vô
tình) sản xuất hàng kém chất lượng hoặc cạnh tranh không lành mạnh, gây
thiệt hại đối với đối tác, với người tiêu dùng; hoặc sử dụng cạn kiệt
tài nguyên, phá hoại môi trường, gây ảnh hưởng xấu đối với xã hội. Trong
những trường hợp ấy, cần sự điều tiết bằng pháp luật của nhà nước,
nhưng cũng rất cần tác động của cộng đồng, tức là bằng xã hội dân sự, để
bảo đảm trách nhiệm xã hội, nâng cao văn hóa kinh doanh của doanh
nghiệp và doanh nhân.
Như vậy có thể nói xã hội dân sự rất cần cho xã hội: đó là lực lượng
cùng góp phần với Nhà nước trong việc xây dựng và thực thi pháp luật,
khắc phục tệ quan liêu, tham nhũng của bộ máy nhà nước, là lực lượng
khỏa lấp những khiếm khuyết của thị trường, nhằm đạt tới mục tiêu cuối
cùng là xây dựng một xã hội tốt đẹp, phồn vinh, hạnh phúc. Thực tiễn cho
thấy xã hội dân sự có thuộc tính là đấu tranh cho dân chủ và bình đẳng
trong quản lý và đấu tranh cho quyền lợi của cộng đồng, bảo đảm sự công
bằng giữa lợi ích của các nhóm xã hội khác nhau, nhất là nhóm những
người yếu thế. Dưới áp lực và sự hỗ trợ của xã hội dân sự, nhà nước pháp
quyền sẽ trở thành một nhà nước trong sạch, vững mạnh, đủ sức thực hiện
được những chủ trương, chính sách đúng đắn phát triển đất nước.

Môi trường cho phát triển xã hội dân sự

Trong một bài đăng trên báo Tuổi Trẻ số ra ngày 21/5/2009, GS.TS Đặng
Ngọc Dinh, Viện trưởng Viện các vấn đề phát triển, có nói "Ở Việt Nam,
có một số người sợ rằng nếu thúc đẩy xã hội dân sự sẽ có sự đối lập với
chính quyền. Sợ như thế là hơi quá, là không tin vào người dân". Như
vậy, xóa bỏ những nghi ngại không đáng có, tạo môi trường thuận lợi cho
xã hội dân sự, cho các tổ chức xã hội dân sự phát triển là cần thiết, vì
lợi ích của sự phát triển đất nước ta.
Thực tế cho thấy trong nhiều năm gần đây, các tổ chức xã hội dân sự ở
nước ta đã phát triển khá nhanh: đó là các tổ chức xã hội, tổ chức quần
chúng, các tổ chức phi chính phủ, dưới các hình thức như hội, hiệp hội,
liên đoàn, các câu lạc bộ, nhóm cộng đồng (dòng họ, sở thích, tín
ngưỡng) các loại quỹ xã hội, quỹ từ thiện, các mạng lưới, v.v... hết sức
phong phú, đa dạng, được nhân dân thiết lập nên; các tổ chức này mang
tính tự nguyện của người dân, tự quản lý, tồn tại độc lập với Nhà nước,
đồng thời có tính phi lợi nhuận và tự trang trải về tài chính. Xã hội
dân sự đã hình thành trong thực tế: đến nay, đã có trên 400 hội hoạt
động trên toàn quốc, khoảng 6.000 hội hoạt động trong phạm vi tỉnh,
thành phố và hàng vạn hội hoạt động tại các xã, phường, thị trấn.
Có thể nói xã hội dân sự rất cần cho xã hội: đó là lực lượng cùng góp
phần với Nhà nước trong việc xây dựng và thực thi pháp luật, khắc phục
tệ quan liêu, tham nhũng của bộ máy nhà nước, là lực lượng khỏa lấp
những khiếm khuyết của thị trường, nhằm đạt tới mục tiêu cuối cùng là
xây dựng một xã hội tốt đẹp, phồn vinh, hạnh phúc. Thực tiễn cho thấy xã
hội dân sự có thuộc tính là đấu tranh cho dân chủ và bình đẳng trong
quản lý và đấu tranh cho quyền lợi của cộng đồng, bảo đảm sự công bằng
giữa lợi ích của các nhóm xã hội khác nhau, nhất là nhóm những người yếu
thế.
Thời gian qua, các tổ chức xã hội dân sự không chỉ góp phần vào việc
hoàn chỉnh thể chế kinh tế, cải cách hành chính qua các hình thức như tư
vấn, phản biện xã hội, đối thoại, hội thảo, mà còn thiết lập được quan
hệ hợp tác, hỗ trợ, trao đổi kinh nghiệm, nâng cao văn hóa trong các
doanh nghiệp, các tổ chức thành viên, đồng thời thực hiện chức năng bảo
vệ quyền lợi chính đáng, hợp pháp của các thành viên và của cộng đồng,
kể cả trong các vụ tranh chấp với đối tác nước ngoài. Nhiều mạng lưới xã
hội đã thu được kết quả trong cung ứng các dịch vụ công, như về giáo
dục, y tế, khoa học công nghệ, từ thiện nhân đạo, xóa đói giảm nghèo,
ứng dụng công nghệ sản xuất sạch, góp phần bảo vệ môi trường, v.v...
Những tổ chức này đã thu hút được nhiều nguồn lực (trong nước và ngoài
nước) và thu hút được sự tham gia, giám sát của cộng đồng dân cư địa
phương, cho nên đã đạt được hiệu quả thiết thực, lại tránh được thất
thoát, lãng phí.
Chúng ta đã có nhiều văn bản cụ thể hóa quyền lập hội của công dân đã
được quy định trong các hiến pháp, kể từ Hiến pháp 1946 và các hiến pháp
sau này, tạo nên hành lang pháp lý cho sự ra đời và hoạt động của các
tổ chức xã hội dân sự trong thời gian qua. Thời gian tới, cần thúc đẩy
thực hiện một số việc của Nhà nước như: thông qua đạo Luật về Hội; nâng
cao hơn nữa nhận thức của một số ngành, cấp về vai trò, vị trí của xã
hội dân sự; thực hiện công khai, minh bạch trong hoạch định thể chế,
chính sách; thực hiện trách nhiệm giải trình của các cơ quan công quyền;
khuyến khích phản biện xã hội, v.v... tạo thuận lợi hơn nữa cho sự phát
triển lâu dài của xã hội dân sự.
Về phía các tổ chức xã hội dân sự, cũng còn nhiều việc cần làm để củng
cố và nâng cao chất lượng hoạt động của các tổ chức này, bảo đảm hiệu
quả, đem lại lợi ích thiết thực cho các thành viên và cho cộng đồng,
tránh khuynh hướng hình thức, "hành chính hóa". Quan trọng nhất hiện nay
là nâng cao năng lực của các tổ chức xã hội dân sự trong việc đóng góp
vào việc hoàn chỉnh thể chế, chính sách kinh tế, cải cách hành chính
cũng như trong việc phòng, chống tham nhũng. Tổ chức và hoạt động của
các tổ chức xã hội dân sự cũng cần được củng cố; nhất là nâng cao chất
lượng đội ngũ cán bộ, chuyên viên. Phải có những chuyên viên đủ trình
độ, năng lực tổ chức thực hiện, xử lý có hiệu quả những yêu cầu thiết
thân, bức xúc của cơ sở, kể cả trong những vụ việc liên quan đến đối tác
nước ngoài; lại phải có cách thu hút trí tuệ của cộng đồng và của các
chuyên gia trong các lĩnh vực liên quan để có thể góp với Nhà nước những
ý kiến xác đáng vào quá trình hoạch định thể chế, chính sách quản lý.
Thực hiện tốt những việc kể trên, chúng ta có quyền hy vọng về sự phát
triển của xã hội dân sự nước ta trong thời gian tới, đóng góp có hiệu
quả hơn nữa vào sự phát triển bền vững đất nước ta.